Πώς η Ελλάδα διατήρησε την υποχρέωση να εγγυάται τη χρήση και απόλαυση των βάσεων
Οι Βρετανοί ζητούσαν όπως η Ελλάδα, η Τουρκία και η Κυπριακή Δημοκρατία εγγυώνται και την ακεραιότητα των περιοχών που θα διατηρούσε ως κυρίαρχες το Ηνωμένο Βασίλειο.
Δύο Συνθήκες υπογράφτηκαν στη Λευκωσία στις 16 Αυγούστου 1960. Η μία Εγγυήσεως και η άλλη Συμμαχίας. Κατ' αρχήν να πω ότι όλες οι συνθήκες του 1960 που διέπουν το Κυπριακό γράφτηκαν αρχικά στα γαλλικά και μεταφράστηκαν στα αγγλικά. Αλλά εμείς χρησιμοποιούμε τα αγγλικά κείμενα. Και, βέβαια, δεν γνωρίζω, αν ενδιαφέρθηκε κανένας να συγκρίνει έκτοτε τα δύο κείμενα, αν είναι σωστές οι μεταφράσεις τους. Εν πάση περιπτώσει, αυτό παρεμπιπτόντως, αλλά σημαντικό.
Οι Ευάγγελος Αβέρωφ και Φατίν Ζορλού, οι δύο υπουργοί Εξωτερικών Ελλάδας και Τουρκίας αντίστοιχα, έφεραν στις 11 Φεβρουαρίου 1959 στο Λονδίνο όλα τα έγγραφα και συνθήκες που συμφώνησαν στη Ζυρίχη, και μετά από συνεδριάσεις, συζητήσεις και διαφοροποιήσεις κ.τ.λ. με τους Βρετανούς (οι λεπτομέρειες των οποίων θα συζητιόντουσαν αργότερα ως απορρέοντα θέματα στις μικτές επιτροπές για το Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας) υπογράφτηκαν στις 19 Φεβρουαρίου 1959 από το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ελλάδα, την Τουρκία και τους Αρχιεπίσκοπο Μακάριο και Δρα Φαζίλ Κουτσιούκ, ως αντιπροσώπους των δύο κοινοτήτων, περιλαμβανομένης και της Συνθήκης Εγγυήσεως, η οποία, σημειώνω, δεν ήταν στην τελική της μορφή.
Το μονομερές δικαίωμα
Το Φόρεϊν Όφις στις 16 Φεβρουαρίου 1959 ζήτησε στις διαπραγματεύσεις με τους Τούρκους και Έλληνες να προστεθεί και άλλη παράγραφος στη Συνθήκη Εγγυήσεως, που είναι η σημερινή παράγραφος 3. Από τη Ζυρίχη το κείμενο είχε ως παράγραφο 3 τη σημερινή 4, με το μονομερές δικαίωμα επέμβασης, το οποίο μπήκε στη Ζυρίχη στις συνομιλίες μεταξύ K. Καραμανλή και A. Μεντερές (Έλληνα και Τούρκου Πρωθυπουργού αντίστοιχα) και Ε. Αβέρωφ και Φ. Ζορλού. Και αποδείχθηκε ότι μοναδικός στόχος της ήταν να μπορέσει η Τουρκία μελλοντικά, παραβιάζοντάς τη μάλιστα, να εισβάλει στο νησί με ψευδείς παραστάσεις…
Η νέα λοιπόν παράγραφος, η σημερινή παράγραφος 3 στη Συνθήκη Εγγυήσεως, είναι αυτή που υποχρεώνει τα τρία συμβαλλόμενα μέρη, Ελλάδα, Τουρκία και Κυπριακή Δημοκρατία, να εγγυώνται του τέταρτου μέρους, του Ηνωμένου Βασιλείου, τη χρήση και απόλαυση (use and enjoyment) των δικαιωμάτων που εξασφάλισε από την Κυπριακή Δημοκρατία για τις Βάσεις του, σύμφωνα με τη Συνθήκη Εγκαθίδρυσης. Όμως, αρχικά, το λεκτικό ήταν αλλιώς. Εκτός της εγγύησης αυτής, οι Βρετανοί ζητούσαν όπως η Ελλάδα, η Τουρκία και η Κυπριακή Δημοκρατία εγγυώνται και την ακεραιότητα των περιοχών που θα διατηρούσε ως κυρίαρχες το Ηνωμένο Βασίλειο.
Οι εγγυήσεις των… βρετανικών βάσεων
Ο Ευάγγελος Αβέρωφ, όμως, έφερε σφοδρές αντιδράσεις στην πρόσθεση αυτής της παραγράφου και δεν αναπαυόταν μέχρι σχεδόν το τέλος του 1959, προσπαθώντας να απεγκλωβίσει την Ελλάδα από τέτοια υποχρέωση. Πίστευε ότι η παράγραφος αυτή δέσμευε την κυβέρνησή του να εγγυάται την ακεραιότητα των βρετανικών κυρίαρχων περιοχών των βάσεων που θα κρατούσε το Ηνωμένο Βασίλειο όχι μόνον έναντι της Κυπριακής Δημοκρατίας που θα ιδρυόταν, αλλά έναντι και όλων των υπολοίπων χωρών.
Σημειώνεται, τον καιρό εκείνο ο Ευάγγελος Αβέρωφ δεν ήθελε να δημιουργήσει ψυχρότητα με τις αραβικές χώρες, γιατί είχε ήδη μιλήσει με τους Αιγυπτίους για μια συμμαχία, που του είχαν όμως αρνηθεί. Σ’ αυτήν τη συμμαχία ο Αβέρωφ πρώτα από όλους ήθελε να συμμετάσχει η Τουρκία, η οποία και αυτή του αρνήθηκε στον κατάλληλο χρόνο.
Κατόπιν των συνεχών αντιδράσεων Αβέρωφ, το Φόρεϊν Όφις αποφάσισε στις 13 Απριλίου 1959 να ζητήσει τη νομική γνώμη της Γενικής Εισαγγελίας της Βρετανίας. Οπόταν, έξω φρενών ο Εισαγγελέας με το θράσος του Φόρεϊν Όφις, να προωθήσει μια τέτοια συνθήκη δίχως να ζητήσει πρώτα γνωμάτευση από την Εισαγγελία, με τρισέλιδη επιστολή του, ημερ. 15 Απριλίου 1959, κατσάδιασε το Φόρεϊν Όφις.
Βρήκε το λεκτικό της συνθήκης ανάρμοστο, προσβολή στην αγγλική γλώσσα, και ότι, α) το άρθρο 3 ουσιαστικά συγκρούεται, έγραψε, με το άρθρο 3 της Συνθήκης Εγκαθίδρυσης της Κυπριακής Δημοκρατίας, β) την υπεράσπιση της εδαφικής ακεραιότητας και κυριαρχίας της Κυπριακής Δημοκρατίας δεν ήταν η Συνθήκη Εγγυήσεως, αλλά η Συνθήκη Συμμαχίας και η μυστική συμφωνία των ‘Συμφωνηθέντων Πρακτικών’ (μεταξύ ΗΒ, Ελλάδας και Τουρκίας) που την εγγυούνταν, και γ) το Φόρεϊν Όφις δεν είχε συμβουλευθεί την Εισαγγελία για τις Συνθήκες αυτές.
(Στο βιβλίο μου «Από την Ένωση στην Κατοχή» - που εκδόθηκε στη Λευκωσία το 1995, πριν από 22 χρόνια - έχω ειδικό κεφάλαιο γι’ αυτό το θέμα με υπότιτλο «Η Συνθήκη Εγγυήσεως και οι βρετανικές βάσεις»).
Τροποποίηση
Τελικά, για να ικανοποιήσουν τον Αβέρωφ οι Βρετανοί αφαίρεσαν τη λέξη εγγύηση για την ακεραιότητα στη νέα παράγραφό τους, αλλά την πρόσθεσαν για τη «χρήση και απόλαυση». Με μια «συνεργασία» μεταξύ του Έλληνα πρέσβη στο Λονδίνο Γιώργου Σεφέρη (Γεώργιος Σεφεριάδης 1957-1961) και του Έλληνα διπλωμάτη Ρ. Ρούφου και του Τούρκου διπλωμάτη Χ. Μπαγιουλκέν, σε συνεδρία της Μικτής Επιτροπής (για το Σύνταγμα και τα απορρέοντα θέματα από τις Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου) της 19ης Οκτωβρίου 1959 και αφού το έπαιξαν όπως ακριβώς είχαν κανονίσει οι Βρετανοί, ο Ελληνοκύπριος εκπρόσωπος κ. Ζ. Ρωσσίδης δεν πήρε είδηση την τροποποίηση.
Παράνομη Συνθήκη
Ο κ. Νίκος Κοτζιάς θα πρέπει να ερευνήσει βαθιά στα συρτάρια του Υπουργείου του, γιατί τότε υπογράφτηκε για την αλλαγή μια μυστική διμερής συμφωνία μεταξύ Ευάγγελου Αβέρωφ και υφυπουργού στο Φόρεϊν Όφις Τζον Προφιούμο (εκτός και αν ο Αβέρωφ την πήρε μαζί του φεύγοντας), την οποία το Φόρεϊν Όφις αποφάσισε να χαρακτηρίσει ως ανταλλαγή «επιστολών», παρά ως έγγραφο συμφωνίας, οπότε και θα έπρεπε να ενημερωθεί η Βουλή. Και, αν φανερωνόταν, θα επικαλούνταν ότι ήταν επεξήγηση του επιπρόσθετου άρθρου. Και έγραψαν οι εγκέφαλοι του Φόρεϊν Όφις, «αν και ενόσω οι επιστολές αυτές παραμένουν απόρρητες, δεν μπορούν φυσικά και με την κανονική τους σημασία να γίνουν θέμα από το κοινό».
Εν κατακλείδι, λαμβάνοντας υπ' όψιν, πρώτον, την επιστολή της Εισαγγελίας, δεύτερον, το τι δέχθηκε ο Αβέρωφ, τρίτον, τον δόλιο τρόπο με τον οποίο συνεννοήθηκαν να ξεγελάσουν την ελληνοκυπριακή πλευρά, και, τέταρτον, την παραβίαση του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ με το μονομερές δικαίωμα στη Συνθήκη Εγγυήσεως, μπορεί ένας να ισχυριστεί ότι η Συνθήκη ήταν παράνομη.
Σε τελική ανάλυση, ο Αβέρωφ ναι μεν κέρδισε την αποδέσμευση της Ελλάδας από το να εγγυάται την ακεραιότητα των περιοχών των βάσεων, αλλά ταυτόχρονα διατήρησε την υποχρέωση να εγγυάται η Ελλάδα τη χρήση και απόλαυση (guarantee the use and enjoyment) των περιοχών και εγκαταστάσεων των βάσεων, που συνεπάγεται και δράση εναντίον των ιδίων των Κυπρίων, σε περίπτωση που αντιδράσουν στην ύπαρξη των βάσεων με οποιονδήποτε τρόπο.
Δεν ήταν τυχαίο, θα έλεγα, που ο Ευάγγελος Αβέρωφ, λίγες μέρες πριν αποδεσμευθούν τα έγγραφα για το 1959 με τις μυστικές συμφωνίες, έπεσε άρρωστος και πέθανε στις 2 Ιανουαρίου 1990, ακριβώς την επομένη της αποδέσμευσής τους και τις δημοσιεύσεις τόσο ημών στη «Σημερινή» στην Κύπρο όσο και άλλων συναδέλφων στην Αθήνα. Θυμάμαι, η «Σημερινή» είχε γράψει τότε, ότι τον «έφαγαν» τα έγγραφα.
Η αρχική παράγραφος/προσθήκη των Βρετανών 16.2.1959
The Kingdom of Greece, the Republic of Turkey and the Republic of Cyprus guarantee the integrity of the areas to be retained under the sovereignty of the United Kingdom upon the establishment of the Republic of Cyprus and the use and enjoyment by the United Kingdom of the rights to be secured to the United Kingdom in accordance with the declaration by the government of the United Kingdom of today’s date.
Η τελική παράγραφος 3 της Συνθήκης Εγγυήσεως
The Republic of Cyprus, Greece and Turkey undertake to respect the integrity of the areas to be retained under United Kingdom sovereignty at the time of the Establishment of the Republic of Cyprus and guarantee the use and enjoyment by the United Kingdom of the rights to be secured to it by the Republic of Cyprus in accordance with the Treaty concerning the Establishment of the Republic of Cyprus signed at on this day’s date.
Υ.Γ. Η Συνθήκη Συμμαχίας δεν τέθηκε σε εφαρμογή, εκτός από την πρόνοια εγκατάστασης στην Κύπρο της ΕΛΔΥΚ και της ΤΟΥΡΔΥΚ.
ΦΑΝΟΥΛΑ ΑΡΓΥΡΟΥ
Ερευνήτρια/δημοσιογράφος, Λονδίνο
